De tijdlijn van de geschiedenis van IJsselstein

Het is bekend dat Guy van Avesnes dat jaar een kerkvergadering bijwoonde in Keulen. Dit kan er reden voor geweest zijn dat niet hij maar zijn wijbisschop de kerkconsecratie verrichtte. Ofschoon dit ook de taak van een wijbisschop was zou er wat dat betreft een uitzondering kunnen zijn gemaakt gezien de banden tussen Guy en Gijsbrecht. Hedendaagse auteurs blijven echter eraan hechten om Guy als consecrator op te voeren, kennelijk uit louter chauvinistische motieven. Daags na bovenvermelde bijeenkomst, we denken aan het hoogfeest van Pasen, consacreerde deze wijbisschop, Joannes Scopia (Jan van Konstanz), de nieuwe kerk. Na de plechtigheid, die naar middeleeuwse riten bijna een halve dag duurde, hield de parochie van Maria ten Hemelopneming te Eiteren op te bestaan en was de stichting van de parochie van IJsselstein definitief. Deze parochie werd gesteld onder het patronaat van de H. Nicolaas wiens verering door de abdij van Werden (die immers land te Eiteren had bezeten) in onze streken werd ingevoerd. De kerk van Eiteren werd een kapel met aan het hoofd een vicaris (wat plaatsvervanger betekent)

Wat heeft heer Gijsbrecht ten bate van deze nederzetting (en zichzelf) gedaan? Voor een parochiekerk heeft hij gezorgd, die in 1310 gewijd werd. Ook voor jaarmarkten: het moet wel op zijn verzoek zijn geweest dat de bisschop, eveneens in 1310, drie jaarmarkten in IJsselstein instelde en aan alle bezoekers vrijgeleide beloofde — een maatregel om deelname aan die markten voor handelaars aantrekkelijk te maken. Heeft Gijsbrecht ook aan gunstige woonrechten gedacht oftewel aan een stadsrecht, zoals Wijk bij Duurstede dat in 1300 van zijn heer gekregen had? In 1310 wordt de plek, waarheen de kerk van Eiteren wordt overgebracht, door hem nog gewoon „locum sive fundum meum in Iselsteyn" genoemd, vage omschrijvingen die je niet vanzelfsprekend met stad(je) kunt vertalen.

De kerkwijding vond plaats op Pasen 19 April 1310 en geschiedde door de Utrechtse wijbisschop Joannes Scopia (Johan van Konstanz). Guy van Avesnes, gekozen bisschop, was immers net als zijn voorgangers en opvolgers een politieke figuur die trouwens volgens beproefd recept pas na het nodige geharrewar de zetel van Willibrord beklommen had. De geestelijke zaken werden toevertrouwd aan de hulpbisschoppen waarvan de wijbisschop (zoals zijn titel reeds aanduidt) zorg droeg voor de wijdingen: toediening van bepaalde sacramenten en consecraties van kerken en andere materiële goederen. Na de inwijdingsplechtigheid die, naar Middeleeuwse trant, een volle dag duurde, hield de parochie van Maria-ten-Hemelopneming te Eiteren op te bestaan en was de stichting van de parochie van IJsselstein een feit. Deze parochie verkreeg het patronaat van de H. Nicolaas, een heilige wiens verering door de Abdij van Werden in ons land werd geïntroduceerd. Deze Abdij bezat, zoals bekend, land in Eiteren. De kerk van Eiteren werd een kapel met aan het hoofd een vicaris (d.i. plaatsvervanger).

Nadat in 1309 of 1310 de Nicolaaskerk in IJsselstein gereed komt, gaan de parochierechten over naar deze nieuwe kerk en blijft de kerk van Eiteren in gebruik als Mariakapel, waarin de diensten worden verzorgd door een vicaris, aangesteld door het Utrechtse kapittel van Sin te Marie. De speciale devotie van de kanunniken van Sinte Marie voor de moeder van Jezus en de smeekbeden om genezing van de bewoners van het zg. Lazarushuis (een tehuis voor melaatsen in de onmiddellijke omgeving van de kapel) moeten de basis gevormd hebben voor het ontstaan van de sterk verbreide devotie tot "Maria van Eiteren". In 1399 wordt door de paus de oprichting bekrachtigd van een Broederschap ter ere van O.L. Vrouw van Eiteren.

Bij oorkonde van 7 November 1319 word Gijsbrecht door Otto , heer van Kuic beloond met de hoge heerlijkheid van dit gebied, namelijk op de ene IJsseloever van opburon tot Snoodelhoek, op de andere van den Ouden Ghoyne tot Fellenoorde . Merkwaardigerwijs word deze zelfde hoge heerlijkheid in 1327 aan dezelfde Gijsbrecht in leen gegeven door Willem III, graaf van Holland . Dit komt omdat in 1326 of 1327 Oto van Kuik dit Stichtse leengoed (behalve de burcht , die al Hollands was) met al zijn vele andere lenen en manschappen in het Sticht, verkocht aan Willem III . Daarbij verzocht hij zijn leenheren er de graaf mee te belonen. Van die laatste beloning kwam in de practijk natuurlijk niets en Holland beschikte er verder over als over vrij goed . 

Hiermee was IJsselstein geheel en al leenroerig aan Holland geworden. Zo blijkt, dat de landstrook, die later de baronie IJsselstein uitmaakte en die oorspronkelijk tot het Sticht behoorde, al vroeg aan die invloed werd onttrokken en onder Holland kwam. De medeplichtigheid aan de moord op Floris V, met als gevolg verbeurdverklaring en verbanning, was slechts een korte episode, waarop spoedig herstel volgde en toenemende rijkdom.

In 1342 werd te Eiteren een Cisterciënzerabdij gesticht. Dit klooster blijkt in 1349 verwoest te zijn. In dat jaar vraagt namelijk het generaal kapittel aan de abdijen van de omliggende streken hulp en bijstand om de verdreven monniken te steunen en het klooster weer op te bouwen. De eerstvolgende vermelding van het klooster is pas in 1394, waarbij het klooster als priorij opnieuw gesticht is op het terrein genaamd de "Nieuwpoort" bij IJsselstein.

BRANDSTICHTING.

In het grote conflict tussen de graaf van Holland en de Utrechtse bisschop Jan van Arkel streed heer Arnold van IJsselstein voor de Hollandse partij, in Utrecht de Gunterlingen genaamd. Als wraak voor Arnolds aandeel in het beleg van Utrecht, het jaar daarvoor, verbrandde de bisschop IJsselstein. In juli werd de vrede getekend, niettegenstaande bleef Arnold een grote vijand van de bisschop.

Er zijn aanwijzingen dat het met deze brandstichting is meegevallen en dat er beperkte schade is geweest.

September 1348 CISTERCIENSER ABDIJ TE EITEREN VERNIELD.

Tweede wraakactie van bisschop Jan van Arkel tegen IJsselstein. Waarschijnlijk heeft geen belegering van de stad plaatsgevonden, maar beperkte de bisschop zich tot het in puin schieten van de Cistercienser abdij te Eiteren, dit als wraak voor het platbranden van Jutfaas door de graaf van Holland. Dat de stad of het kasteel niet werd aangepakt, zou erop kunnen wijzen dat er voldoende versterkingen waren.

In 1349 werd het klooster in of bij Eiteren door rondtrekkende troepen verwoest. Misschien is het in 1350 hersteld of herbouwd, want uit documenten blijkt dat het in 1360 is afgebroken en toen vermoedelijk opgeheven.