Vestingstad IJsselstein

Tot de Tweede Wereldoorlog vormden de Benschopperpoort en de IJsselpoort de enige toegangen tot de stad. Het gebied rond de Benschopperpoort was de verbindingsschakel naar het achterland van de Lopikerwaard. Een zandpad voerde naar Benschop en voor goederenscheepvaart was de stadsgracht verbonden met de Benschopperwetering. 

Als verdedigingswerk was de Benschopperpoort van minder belang dan de IJsselpoort aan de andere zijde van de stad aangezien mogelijk gevaar niet vanuit het Benschopse achterland te duchten viel. 

Het oorspronkelijke poortgebouw was daarom slechts versterkt met een bescheiden bastion. Samen met het gebouw van de IJsselpoort is de poort in 1852 gesloopt om plaats te maken voor de huidige toegang naar ontwerp van architect en schilder Christiaan Kramm.

Bronnen:   collectiebank - foto's  --  collectiebank - documenten  --  collectiebank - kranten  --  collectiebank - intern  --  Rijksmonumenten -- monumentenregister

De schutterij was een soort burgerwacht die in de middeleeuwen werd opgericht om de stad te beschermen bij een aanval en de orde te handhaven bij oproer of brand.

Door allerlei oorzaken (vooral door de kruistochten en de uitbreiding van de handel) slaagde het volk er in de 12e en 13e eeuw langzamerhand in, enigszins onder het ellendige juk van de adel uit te komen. De lijfeigenen die na deelname aan een kruistocht hun vrijheid kregen, vormden in de steden verenigingen tot onderlinge bescherming. Die bescherming was wel nodig, want het leven in een middeleeuwse
stad werd hoogst onveilig gemaakt door dieven, landlopers en ander gespuis.

Vooral als de stad nog niet ommuurd was, (IJsselstein kreeg haar muren rond 1345) moest iedereen in feite dag en nacht op zijn hoede zijn. De poorters die de stad gingen beschermen tegen allerlei gevaren noemde men scutten/ schutten/(be) schutters. Volgens de meeste etymologen was er vanaf het begin zowel verband met "schieten" als met "beschutten" (=beschermen)

Hoewel de gegevens uiterst schaars zijn, kan de schutterij aan het eind van de 15e eeuw voor het eerst georganiseerd zijn en de Doelen uit die tijd dateren. Het gebouw stak uit in de zuidelijke stadsgracht en was gewijd aan St. Joris. Oorspronkelijk diende het gebouw als oefenplaats voor de stadsboogschutters, maar later werden er de befaamde schuttersmaaltijden in gehouden.

Het Schuttersarchief houdt op in 1745, omdat de Schutterij geen taken meer vervult die het voortbestaan rechtvaardigen.

Na veel klachten van de bevolking moesten drossaard, schout en burgemeesters concluderen dat de schutterij geen enkel nut meer had voor de gemeenschap. Het tegenovergestelde was juist het geval, tijd en inkomsten werden verkwist omdat bijeenkomsten dikwijls uitliepen op een drankgelag en soms zelfs resulteerden m vechtpartijen. In 1746 werd de schutterij opgeheven.

De schutterij, in 1747 opgeheven, leidde na de mislukte patriotse omwenteling van 1787 een kort kwijnend bestaan en werd in 1800 definitief opgeheven.

De IJsselbarrière vormde het belangrijkste onderdeel van de IJsselsteinse vestingwerken. Om tijdens één van de vele belegeringen in de periode 1279-1511 aanvallen vanuit Utrechtse zijde te kunnen afweren werd de barrière opgericht. Deze bestond uit een brug over de stadsgracht, een verbindingssluis naar de Hollandse IJssel, de poort met poortgebouw en het bastion 'Swijgh Utregt'. 

Na de vrede met Utrecht van 1511 verloor het verdedigingswerk zijn functie en raakte in verval. Met de kanalisatie van de Hollandse IJssel in de negentiende eeuw werden de restanten van het bastion doorbroken voor de bouw van een draaibrug die later vervangen werd door een ophaalbrug. Deze brug verving de stenen brug over de Hollandse IJssel die 50 meter zuidelijker lag. 

De vorm van het bastion is nog terug te vinden in het ronde stratenpatroon voor de brug. In 1853 is het poortgebouw gesloopt. Tot die tijd ging de stad iedere avond 'op slot' om ongewenste personen 's nachts buiten de stad te houden. 

De huidige poort is, samen met de Benschopperpoort aan de westzijde van de stad, in 1854 gebouwd naar het neo-classisistische ontwerp van architect en schilder Christiaan Kramm. Hierbij werd materiaal van de oorspronkeliike stadspoort gebruikt. In de zuidmuur van de poort treft men de 'steen des aanstoots' met een spotrijm over het beleg van 1482.

De stad IJsselstein heeft zich eeuwenlang teweer moeten stellen tegen de buitenwereld. Bepalend hiervoor waren en zijn de vestingwerken. Beveiliging tegen vijanden, het weren van ongewenste bezoekers en een strakke controle op de plaatselijke belastingen maakten de stadsbescherming noodzakelijk. Tot halverwege de negentiende eeuw kenmerkte IJsselstein zich dor zijn vestingwerken waarmee de soms gruwelijke geschiedenis generatie op generatie zichtbaar bleef in het aanzien van de stad. Die kenmerken zijn in onze tijd steeds belangrijker geworden voor de onderscheidende identiteit van IJsselstein. Zo zeer zelfs dat een groot stuk van de oude stadsmuur, dat lang in bebouwing verborgen was, in 1996/97 is gerestaureerd. Denkbaar is dat in de toekomst nog nieuwe delen van de vroegere stadsversterking aan het licht zullen komen. Maar hoe aanschouwelijk het steen van de vestingwerken ook mag zijn, met het verhaal erbij komt het veelbewogen verleden van IJsselstein pas echt tot leven.

De oude vestingstad IJsselstein is eeuwenlang omgracht en ommuurd geweest. Van deze vestingwerken is thans de omgrachting in zijn geheel bewaard gebleven terwijl de vestingmuur alleen nog maar aan de zuidzijde van de binnenstad gevonden wordt. Helaas is het merendeel van deze vestingmuur door bebouwing onzichtbaar Daar waar de muur zichtbaar is herkent men de vestingwerken zoals ze er van oorsprong hebben uitgezien, bestaande uit gracht, glacis, muur en wal. Er zijn in IJsselstein nog maar twee gebieden waar deze vestingwerken zo gevonden kunnen worden Het eerste gebied ligt in de zuidwesthoek van de binnenstad en is genaamd 'het MOLENPLANTSOEN' Hier liggen gracht, glacis, muur en wal fraai in een plantsoen geconserveerd Dit gebied is tijdens de inventarisatie van monumenten opgenomen in het register met als algemene omschrijving:

 'Oude vestingwerken met omgrachting, deels in plantsoen en landschappelijke aanleg veranderd' . De kadastrale aanduidingen F 842 en F 1589 zijn respektievelijk de aanduidingen voor het Molenplantsoen en de stadsgracht. De aanduiding F 1758 is een groenstrook aan de noordzijde van de binnenstad.

Er heeft ruim 600 jaar een kasteel in IJsselstein gestaan, waarvan nu alleen de Looiertoren nog overeind staat. De meest gangbare opvatting is dat de eerste versie van het kasteel door de van Amstels rond 1270 is gebouwd. Er schijnt echter ook een document uit 1144 te zijn waarin een 'steyn' aan de IJssel wordt geschreven. Over dit kasteel is veel terug te vinden in de artikelen en publicaties over IJsselstein en omstreken.

1144: Het 'Steijn aan de IJssel' wordt het eerst genoemd in een document uit 1144. Wanneer en door wie het precies gebouwd is, is niet bekend. In latere plaatjes en artikelen wordt ook gesproken over "het Slot" of "de Hof" of "het Kasteel". Van de eerste versie van het Kasteel is niets bekend.

1270: Over het algemeen wordt aangenomen dat de tweede versie van "het Kasteel" rond 1270 is gebouwd op verzoek van Gijsbracht van Amstel.

1279-1364 de Van Amstels: Gijsbrecht van Amstel en zijn nakomelingen zijn kasteelheer / kasteelvrouwe in een onrustige tijd met veel belegeringen.

1297-1298 de belegering van het kasteel: Heldhaftige daden bij de belegering van het Kasteel, die de basis waren voor de roman "Fulco de Minstreel" van Johan C. Kieviet.

1364-1558 de Van Egmonds: Opnieuw een tijd van oorlog en strijd met de bisschoppen van Utrecht.

1417 Verwoesting van het kasteel: Volledige verwoesting van het kasteel met daarna werd tussen 1466 en 1470 de derde versie van het kasteel gebouwd in de stijl zoals wij die kennen van diverse etsen en tekeningen.

1558-1798 de Oranje Nassau's: Relatieve bloeiperiode onder beheer van de Oranje Nassau's.

1769 aanleg van de tuinen: Uitgebreide beschrijvingen van de tuinen rond het kasteel.

1795-1813: Nederland onder Frans bestuur. Het kasteel wordt bewoond door notabele personen.

1887/1888: de Verkoop en sloop van het kasteel: Ondanks diverse pogingen van belangrijke personen blijft alleen de Looiertoren over. De rest van het kasteel is afgebroken en verkocht als bouwmateriaal.

1997: inrichting van het Kasteelpark

Bronnen: collectiebank - foto's  --  collectiebank - documenten  --  collectiebank - kranten  --  collectiebank - intern  --  wikipedia  --  kastelen_in_nederland -- rijksmonumenten -- monumentenregister -- monumentenregister

Toren en gebied vormen het restant van het kasteel IJsselstein waarvan de oudste datering al vóór 1296 is opgetekend. De bekendste bewoners van het kasteel kwamen van het geslacht 'van Amstel' dat vanuit het kasteel vanaf 1300 de stad stichtte en zich toen 'van IJsselstein' (burcht aan de IJssel) ging noemen. 

In 1297 is het kasteel een jaar lang belegerd geweest en verdedigd door de vrouw van Gijsbrecht van IJsselstein, Bertha van Heukelom. Door de vele daarop volgende verwoestingen tijdens belegeringen in de periode van de 'Hoekse en Kabeljauwse twisten' weten we pas vanaf de periode na 1480 hoe het kasteel er heeft uitgezien. 

Het omgrachtte kasteel lag tegen de vestingmuren van de latere stad en kreeg in de zeventiende eeuw met een grondoppervlakte van 3600 m2 zijn grootste omvang. Het had een veelhoekige plattegrond, met woonvleugels aan de zuid-, oost- en noordoostzijde en de bewaard gebleven traptoren aan de noordwestzijde. Op de noordelijke hoek bevond zich een uitbouw met 3-zijdige sluiting met één d-vormige en twee ronde torens op de hoeken. De oorspronkelijke hoofdtoegang bevond zich aan de noordoostzijde en was bereikbaar via een voorburcht, de 'Hofkamp' genoemd. Na 1511 heeft het kasteel zijn verdedigingsfunctie verloren en is na gestaag verval vanaf 1700 m 1888 gesloopt.

De Looierstoren is bewaard gebleven vanwege de fraai gemetselde Tudorbogen die het trapgewelf vormen. Buiten de kasteelfundamenten is er sprake van een rijk bodemarchief op het kasteelterrein.

De ommuurde binnenstad van IJsselstein krijgt na 1466 de omvang zoals die nu door de stadsgracht wordt bepaald. Het 'stadzijn' leverde in die tijd veel problemen op. In de periode 1297-1511 is IJsselstein vele malen belegerd geweest. In 1418 en 1466 werd de stad zelfs geheel verwoest. De huidige stadsmuur dateert van na 1466 en is opgebouwd op de fundamenten en met restanten van de oudste muur.

 In 1570 maakten 14 'muurtorens' onderdeel uit van de vesting. Bij de reconstructieve restauratie van 1995-1997 van dit gedeelte van de muur is een muurtoren op de gevonden fundamenten teruggebouwd. Samen met de muur maakte de stadsgracht onderdeel uit van de stadsverdedigingswerken. De gracht was van oorsprong 16 meter breed waarbij het water tot een meter van de muur kwam. Door verzanding en droogmaking versmalde de gracht en werden de stroken grond als plantsoen, tuinbouwgronden en aanlegkaden ingericht. Via de onderdoorgang in de muur konden goederen vanuit de schepen naar de achterliggende handelshuizen warden gebracht.

Bronnen:

collectiebank - afbeeldingen