De tijdlijn van de geschiedenis van IJsselstein

Uit de Karolingische periode [achtste tot de tiende eeuw] is geschreven informatie bekend over Aiteron en Ubburon. Eiteren was toen een koningsgoed. Een koningsgoed of allodium viel buiten het leenstelsel; het werd bezit van degene aan wie het werd geschonken; meestal betrof het kloosters. Op een goederenlijst van de abdij te Werden'^ aan de Ruhr [nu een wijk van Essen [Did.]] uit het einde van de tiende/begin elfde eeuw komt Eiteren voor.

De naam Eiteren komt voor het eerst voor in een lijst van goederen van de abdij van Werden, die van omstreeks 900 n. Chr. dateert. Tevens komt de naam voor in twee lijsten van inkomsten van deze abdij uit landerijen in het Sticht uit de periode 950 – 1050 en 1050 – 1100. Volgens een oorkonde van het jaar 1036 schenkt keizer Conrad II een landgoed in Eiteren aan de abt Gerold en de kerk van Werden.

Een goederenlijst van de abdij Werden aan de Ruhr van bezittingen bij de Zuiderzee noemt o.m. Aiturnon (Eiteren). Men bezit daar 1 volledige mansus en 14 hofstedi.

Keizer Otto I schenkt de pagus Lacke et Isla (de gouw van de Lek en de IJssel) aan de toenmalige 2 Utrechtse Kapittelen, nl. St Maarten en St Maria (Oudmunster) Voorheen werd dit leen bezeten door Waltger en zijn zoon Radbod. Deze Waltger is een broer van Dirk I van Holland.

Het gebied dat nu tot de gemeente IJsselstein behoort was omstreeks de 9e eeuw Frankisch koningsgoed en maakte deel uit van de uitgestrekte gouw Lek en IJssel. Deze gouw behoorde tot het ambtsgoed van de graaf, die van de 9e-10e eeuw tevens graaf was over de gouwen Niftarlake en Teisterband. Van de 11e- begin 13e eeuw was deze ook graaf over Utrecht en Opgooi, in welke laatste gouw zijn stamgebied lag (de heren van Goye). In kerkelijk opzicht viel de gouw onder de bisschop van Utrecht, die in de 9e eeuw eigen goed had liggen in de villa Opburen (het Over-Oudland) . Binnen dit grafelijke ambtgoed moet onderscheid worden gemaakt tussen de ongecultiveerde wildernissen ten westen van de IJssel (de tegenwoordige polders Achtersloot, Broek, Lage en Hoge Biezen) en de ontgonnen oeverwallen aan weerszijden van de IJssel, met als belangrijkste nederzetting het dorp Eiteren. Het eerste gebied zou in de loop van de 11e en in de 12e eeuw door de Utrechtse kapittels van de Dom en Oudmunster ontgonnen worden, nadat deze kapittels in 944 van de koning dit woeste gebied hadden gekregen, zodat de graaf gepasseerd was. Het tweede gebied was of kwam in handen van de abdij van Werden (bij Essen) die de parochie organiseerde en de parochiekerk te Eiteren stichtte als eigen kerk en over de goederen tijns in ontvangst nam (grondbelasting in geld).^ Deze situatie duurde tot omstreeks 1130. Enige jaren daarvoor, in 1122, was door de keizer geprobeerd om de graaf van zijn rechtsmacht te ontheffen, ten voordele van de Dom en Oudmunster aan wie de gedeelde rechtsmacht (hoge en lage jurisdictie) werd geschonken. De maatregel werd echter niet

Het is bekend dat Keizer Otto de Eerste aan de kerken van St. Maarten en St. Salvator te Utrecht in 944 landhoeven, tienden en tinsen schonk binnen het kerspel Eiteren.

Het ontginnen van land was een kostbare onderneming. Daarom deed men rond 1200 een beroep op kapitaalkrachtige instellingen om geld te investeren in de ontginningen. In ruil daarvoor bood men de investeerders het bestuur over de nieuwe polders aan en het recht om van de nieuwe boeren belasting te heffen. Op deze wijze hebben opnieuw Utrechtse Kerken stukken land van IJsselstein in handen gekregen. De polder Achtersloot en het nieuwe land van Meerloo kwamen in handen van de Kerk van Oud-Munster, Bralant en de Hoge- en Lagebiezen werden bezit van de Utrechtse Domkerk. Net als in het oude Eiteren lieten ook hier de Kerken het dagelijkse bestuur over aan edelen. Zo heerste in nieuw-Meerloo hetzelfde geslacht Van Meerloo als in oud- Meerloo, terwijl in de Achtersloot de familie Van Ruwiel regeerde.

De Lopikerwaard is in de 11e en 12e eeuw door de zogenaamde "cope-ontginningen" in cultuur gebracht. Voor dit plaats vond was het een moerasbosachtig gebied begroeid met o a wilgen, populieren, berken, en net. doorsneden door enkele veenriviertjes Het gebied was toen grotendeels in eigendom bij de geestelijke overheid en werd door middel van ontginningsovereenkomsten, de z g "copes", door de leenheren verkocht. Enkele plaatsnamen duiden hier nog op Benschop (Bens-cope) en Willeskop (Willes-cope). Tijdens de ontginning werden de rivieren en weteringen als basis gebruikt, waardoor de "slagen" ontstonden van ± 30 meter breed en ± 1200 meter lang. loodrecht vanaf de basislijn. Aan het einde hiervan ontstonden landscheidingen, de tegenwoordige houtkaden. Eind 13e eeuw was er een goed leefbaar gebied ontstaan dankzij ontginningen en dijkaanleg.

Een oorkonde van 1036 (Oork. boek Utrecht no. 191) spreekt van een gouwgraaf Erimannus in de pagus Eitthere. (Zie AJ. Maris „Van Voogdij tot Maarschalkambt" pag. 65-74)

1036 komt Eiteren geheel in het bezit van de abdij Werden. Later zou Eiteren aan het Sint-Marie kapittel worden overgedragen.

In een oorkonde van 1122 herstelt keizer Hendrik V de abdij van Werden in het bezit van een landgoed in de villa Eiteren, welk haar door zijn grootvader geschonken was, en gewelddadig was ontnomen door graaf Rutbert en diens vrouw Ermentrude. In deze oorkonde is sprake van de villa Eiteren.

Er stond een kerk die in 1200 als reeds lang bestaand wordt vermeld. Gewijd aan Maria ten Hemelopneming (Beata Maria A(s)- censio) was het de parochiekerk voor uitgestrekt gebied, tot in 1217 de Utrechtse bisschop Otto II van Lippe toestemming gaf voor de bouw van een kerk in het Gein (dat zich van Eiteren afscheidde). Wanneer de kerk van Eiteren precies is gesticht, is niet bekend.

Dat Arnoud van Amstel al eerder in het IJsselsteinse gebied actief was, daarvan is maar één oudere aanwijzing bekend, en die dateert dan nog pas uit 1277, toen hij het recht van rechtspraak in Eiteren verwierf. Bovendien vermeldde zijn zoon Gijsbrecht in het zojuist genoemde stuk van 1279, dat niet alleen zijn vader, maar ook al zijn „voervaders" heren van Benschop, half Polsbroek en „tot IJselsteyne" geweest waren, maar dat zou ook op familie van moederszijde kunnen slaan. De nederzetting IJsselstein, die naar het kasteel genoemd lijkt — het valt in dit verband wel op dat reeds in 1279 van Eiteren wordt gezegd, dat het in het land van IJsselstein ligt — zal wel vanzelf aan de voet van de burcht ontstaan zijn, maar moet toch al gauw volgens aanwijzingen zijn aangelegd.