De tijdlijn van de geschiedenis van IJsselstein

Kasteel IJsselstein is vermoedelijk in het derde kwart van de 13e eeuw gebouwd. Het is waarschijnlijk door Gijsbrecht van Amstel gebouwd, die zich in 1279 als eerste "Van IJsselstein" noemde en sprak over "mijn slot". Zijn vader was toen nog in leven. Hoe dit eerste kasteel er uitzag, is niet bekend. Het was in ieder geval in 1297 sterk genoeg om een belegering van een jaar te doorstaan.

Op 9 September 1277 kocht Arnaud van Amstel het gerecht Eiteren aan weerszijden van de IJssel met cijns, voer en visserij van Walter Uten Goye , met goedvinden van Johan van Kuik, die zelf voor deze goederen weer leenman was van het Sticht, ' 

Kort daarna; in 1279 was de burcht IJsselstein gebouwd of liever herbouwd , waarschijnlijk door Arnouds zoon Gijsbrecht, zich van IJsselstein noemende. In een akte van 1279 spreekt hij over zijn 'voorvaders, die heren waren van Benschop, (Noord) Polsbroek en IJsselstein "dat daor toe behoort". Bij deze burcht, die en Hollands leen was, kwam in de 14e eeuw IJsselstein tot grote bloei, in 1351 had het stadsrechten (Het Gein, dat niets geworden is, reeds in 1294).

Heren van IJsselstein

Beknopte genealogie van de heren van Amstel

Als in 1279 Gijsbrecht, heer van IJsselstein, verschillende goederen in leen ontvangt van het kapittel van St. Marie te Utrecht, zegt hij in een brief, dat reeds zijn ouders en voorouders heren geweest zijn van Benschop, Noord Polsbroek en IJsselstein. Deze Gijsbrecht was de zoon van Arnoud van Amstel, heer van IJsselstein, en kleinzoon van Gijsbrecht III van Amstel, die volgens overlevering gehuwd was met Bertrade, dochter van heer Jan van IJsselstein, uit het geslacht der oorspronkelijke heren. (Spaen, pag. 29-30; de Geer, pag. 113.)

In 1293 werd door Agnes weduwe van Ridder Werenbold Vlaminck een vicarie gesticht in de kerk te Eiteren, waarvan de vicaris werd aangesteld door het Kapittel van St. Marie te Utrecht, dat in deze landstreken veie eigendommen, rechten en tienden bezat. Het kerkje te Eiteren bleef parochiekerk tot het begin der 14e eeuw, toen nabij het Kasteel IJsselstein een nieuwe kerk, waarop alle Kerspelrechten van Eiteren overgingen, werd gebouwd. Het kerkje of kapel te Eiteren bleef bestaan en is ver buiten IJsselstein beroemd geworden door de vereering van het miraculeuse Mariabeeldje, genaamd „ONZE LIEVE VROUW VAN EITEREN”. De oorsprong van de devotie tot „Onze Lieve Vrouw van Eiteren" is onbekend. Geen oorspronkelijke documenten zijn daaromtrent bekend.

Uit een ordonnantie op de melaatsenbroederschap blijkt dat er ter gelegenheid van de ommedrachten (op 24 juni) van de vier dekens van deze broederschap er twee hun functie ter beschikking stelden. Deze twee spraken op die dag recht over de leden. Bij De Geer lezen we: ... maar, nadat zijn vader (Aernout I) bij het verdrag van den 27.October 1285 zijne vrijheid had herkregen, treffen wij ook dezen weder op den 24.Junij van het jaar 1287 aan, en wel als regter te Eiteren (‘in presentia domini Arnoldi de Aemstelle, militis, judicis sive justitiarij de Eyteren”). De vraag is of genoemde datum puur op toeval berustte of dat het wel degelijk te maken had met een ommedracht wanneer er immers veel mensen naar Eiteren togen waardoor dagvaarding gecombineerd kon worden met een bedevaart. Voormelde heer Aernout I van IJsselstein werd opgevolgd door zijn schoonzoon Gijsbrecht II die al spoedig in de grootste politieke problemen geraakte. Deze hadden onder meer tot gevolg dat zijn kasteel werd geconfisqueerd. In 1304 werd hij echter in zijn rechten hersteld. De Geer merkt hierover op: Immers, reeds op den 23. Junij van het voormelde jaar 1304 zien wij hem (Gijsbrecht II) weder openlijk als heer van IJsselstein te voorschijn treden. Men zou dus kunnen vermoeden dat de heer van IJsselstein in zijn rechten werd hersteld op de vooravond van een ommedracht.