het verhaal van O.L.V van Eiteren

Nadat in 1577 de oude Sint-Nicolaaskerk door de Reformatie in handen van de hervormden kwam, kerkten de katholieken in schuilkerken. Aanvankelijk kwamen zij bijeen in de Molenstraat, van 1635-1780 in een schuilkerk aan de Havenstraat. Hier werd ook een nieuwe statiekerk gebouwd, die later parochiekerk werd.

--

Eerst in 1635 kregen de katholieken weer de beschikking over een eigen schuilkerk aan de Havenstraat. Deze werd in 1780 vervangen door een derde kerk die tot 1887 dienst heeft gedaan en in 1888 werd afgebroken.

Bronnen:  collectiebank - afbeeldingen

De stichting van de st. Nicolaasparochie in IJsselstein dateert van 18 april 1310 toen de parochierechten van de Maria ten Hemelopneming-parochie te Eiteren door de bisschop van Utrecht werden overgedragen aan de nieuwe kerk binnen de stadsgrenzen van IJsselstein (de huidige Nederlands Hervormde Kerk aan het Kronenburgplantsoen). Na de reformatie van 1577 ging deze kerk over in protestantse handen en werden de katholieken in IJsselstein gedoogd. Zij hadden toen een 'schuilkerk' in het gebouw

In 2010 geloofsgemeenschap geworden van de H. Drie-eenheidparochie.

Bronnen: wikipedia  --  kerkfotografie

De Eiterse kapel is gebouwd tussen 1310 en 1340 op het kerkhof dat behoorde bij de parochiekerk van veel ouder datum maar waarvan de precieze locatie niet bekend is. Eiteren wordt vanaf de Karolingische tijd genoemd en de plek was in de Romeinse tijd al bewoond. Het maakte in de tiende eeuw deel uit van de gouw 'Lek en IJssel' waarvan de oostelijke grens zich hier bevond en de westelijke bij IJsselmonde. 

Na stichting van de stad IJsselstein door Gijsbrecht van Amstel vanaf 1300, anderhalve kilometer stroomopwaarts van de Hollandse IJssel. verloor Eiteren zijn streekfunctie en verviel het tot buurtschap. De parochiekerk ging over naar IJsselstein (1310) en te Eiteren werd de kapel gesticht, gewijd aan Maria-ten-Hemelopneming. 

In 1342 wordt door Gijsbrecht van Amstel in Eiteren, voor pelgrims op doorreis een cistercienzerklooster gesticht dat at in 1348 wordt verwoest. Eiteren werd vooral bekend door de stichting van een melaatsenhuls (tussen 1447 en 1483) waaraan een broeder- en zusterschap verbonden was. De plaats werd centrum van een Mariaverering waarbij het mirakelbeeld van 'Onze Lieve Vrouwe van Eiteren' centraal stond. 

Jaarlijks kwamen rondtrekkende leprozen ter bedevaart. Na de beeldenstorm van 1579 is de kapel tot de fundamenten afgebroken. De pelgrimage werd als paaps bijgeloof afgeschaft maar bleef heimelijk tot in de negentiende eeuw bestaan. Het melaatsenhuls werd m 1684 afgebroken. In 2002 zijn de teruggevonden fundamenten van de kapel gedeeltelijk opgemetseld. 

De in 1936 in ere herstelde processie (ommedracht) voert het bewaard gebleven mirakelbeeld jaarlijks op de zondag rond 24 juni langs deze plek.

In de officiële kunstwetenschap wordt het beeldje van O.L.V. van Eiteren steeds gedateerd rond 1200. Tot aan de sluiting der Eiterse kapel in 1579 zou het beeldje daar gebleven zijn.

Het kerspel of kerkdorp strekte zich uit tussen de grenzen der parochies Jutfaas, Vreeswijk, Lopik, Benschop en Heeswijk, over de buurtschappen of tegenwoordige polders in den lande van IJsselstein en tot 1217 ook over de landen van Rijpikkerwaard en het Gein, voor welke beide in het laatst genoemd jaar een eigen parochie werd gesticht. In 1293 werd door Agnes weduwe van Ridder Werenbold Vlaminck een vicarie gesticht in de Kerk te Eiteren, waarvan de vicaris werd aangesteld door het Kapittel van St. Marie te Utrecht, dat in deze landstreken vele eigendommen, rechten en tienden bezat.° Het kerkje te Eiteren bleef parochiekerk tot het begin der 14e eeuw, toen nabij het Kasteel IJsselstein een nieuwe kerk, waarop alle kerspelrechten van Eiteren overgingen, werd gebouwd.

In 1310 is de parochie Maria ten hemelopneming overgegaan in de parochie van H. Nicolaas. Als 'kapel van Eiteren' voort blijven bestaan tot 1579. In 1684 is deze kapel afgebroken.

Bronnen: collectiebank - foto's  --  collectiebank - documenten  --  collectiebank - kranten  --  collectiebank - intern

Tussen 1310 en 1399 is een 'Broederschap en Zusterschap van OLV van Eiteren en St. Nicolaas' opgericht met goedkeuring door paus Benedictus IX in 1399. Deze goedkeuring was waarschijnlijk gekoppeld aan de verheffing van de st. Nicolaaskerk in 1398 door paus Bonifatius IX.

Uit een ordonantie van 1447 weten we dat de melaatsen een broeder- en zusterschap (gilde) opgericht hadden ter ere van O.L. Vrouw. Jaarlijks werd bij de Kapel van Eiteren een processie gehouden, waarbij het aan de Kapel behorende beeldje van O.L. Vrouw van Eiteren werd omgedragen. Verschillende groepen IJsselsteinse burgers (schutters, bouwlieden, smeden, vaarlieden enz.) volgden daarbij met hun kaarsen het beeldje. Aan het einde der stoet kwamen de melaatsen met hun 'Lazaruskaars'. In het oude archief van IJsselstein (inventaris no. 611) bevindt zich 'een ordinantie van de Keerssen te dragen alsmen ons lieff Vrouw te Eyteren draecht.' (Uit het feit dat in deze ordonnantie verschillende groepen ambachtslieden afzonderlijk genoemd staan, mag niet afgeleid worden dat deze in gilde-verband georganiseerd waren. Vermoedelijk is het aantal ambachtslieden te gering geweest, om tot de oprichting van gilden te komen.) Tot de broeder- en zusterschap van O.L. Vrouw konden ook niet-melaatsen toetreden. Twee registers in het oude archief der gemeente (inventaris nr. 613 en 614) bevatten namen van leden. Hieronder komen voor: Frederik van Egmond, Willem van Egmond en Jacoba van Beieren met Frank van Borselen. Vermoedelijk is Jacoba tegen het einde van haar leven tot de broederschap toegetreden, om uitging te geven aan de wroeging, welke zij gevoelde over de wreedheid, die zij ten opzichte der IJsselsteiners vroeger aan de dag gelegd had. Ter gelegenheid van de processie werd door de dekens van de broeder- en zusterschap recht gesproken in geschillen, welke zich in de ongelukkige paria-maatschappij der melaatsen voordeden.

Hulp in nood

Miraculeuze gebeurtenissen rond een Mariabeeldje maken van IJsselstein een bedevaartsplaats. Een legende vertelt hoe slootwerkers die in Eiteren aan het werk waren, het beeld vinden. Zij brengen het bij de pastoor in IJsselstein, maar uit eigen beweging keert het Mariabeeld naar Eiteren terug. Na rijp beraad besluit men hier begin veertiende eeuw een kapel te bouwen. De devotie groeit, aangewakkerd door nieuwe verhalen. Hoogtepunt is een jaarlijkse processie in juni, de zogenoemde Ommedracht. Het beeld van Maria van Eiteren wordt daarbij rondgedragen. In weerwil van de Reformatie blijft Eiteren ook daarna een plek van Mariadevotie voor katholieken van heinde en verre. Gevonden pelgrimstekens bevestigen dat. In de negentiende eeuw is daar weinig van over. Zonder problemen wordt het Middeleeuwse beeldje rond 1862 in het Aartsbisschoppelijk Museum gestald. Historisch interessant, maar voor het geloofsleven niet meer van waarde. Dat verandert als de Zusters van Liefde in Utrecht zich aangetrokken voelen tot het beeldje. Monseigneur Schaepman laat het beeldje naar de zusters brengen. Bij verhuizing van de zusters naar het Andreasklooster in Utrecht wordt het Mariabeeld plechtig overgebracht naar een ereplaats in de kapel. De verering van Maria van Eiteren vindt inmiddels plaats onder de titel Onze Lieve Vrouw - Hulp in Nood. Want het aantal gebedsverhoringen stapelt zich op: genezingen van tyfus, oogziekte en kanker, een bijgelegd geschil, een succesvolle sollicitatie, de geboorte van een stamhouder. Dat vestigt de aandacht weer op het beeld. In 1908 doet het kerkbestuur van IJsselstein een serieuze poging het beeld weer naar IJsselstein te halen, maar de Zusters van Liefde geven niet thuis. Zij willen het beeld niet kwijt. Geduld is een schone zaak. Het lukt de parochie uiteindelijk het beeld terug te verkrijgen. In de kerk wordt een ereplaats ingericht en treft men voorbereidingen voor een groots en feestelijk onthaal. Op 24 juni 1936 gaan de vlaggen uit, geel-witte en blauw-witte in de kerk- en Mariakleuren. Het Rijke Roomse leven. Allerlei groepen lopen in een grote processie. Er klinken gebeden en Marialiederen. De pastoor roept daarbij ieder op zich stichtend te gedragen. Met de terugkeer van het Mariabeeld wordt een oude traditie hersteld.

In de loop van de geschiedenis van IJsselstein zijn er meerdere periodes geweest waarin de devotie voor O.L.V. (Onze Lieve Vrouw) van Eiteren opbloeide.

Onze Lieve Vrouw van Eiteren Hulp in nood is een genadebeeld van Maria en kind gevonden in het voormalig dorp Eiteren grenzend aan de noord-westzijde van IJsselstein. Jaarlijks vindt er op de vierde zondag van juni een Ommedracht plaats, een processie waarbij het beeldje vanaf de Sint-Nicolaasbasiliek over de Eitersesteeg naar de oorspronkelijke vindplaats van het beeldje gedragen wordt.

Eens per jaar, op 'Sint Jansdag in somer' (24 juni), werd OLV van Eiteren rondgedragen door IJsselstein. Plechtig uit de kapel geheven en omhuld door wierooknevelen werd ze gevolgd door geestelijken, gilden - elk met eigen vaandel en processiekaars- en vele bedevaartgangers. Natuurlijk nam het O.L.V gilde (ook wel leprozengilde genoemd) deel aan deze processie. In haar statuten uit 1447 werd ook aandacht besteed aan deze 'ommedracht' werd de rangorde binnen gilden in de processiestoet nauwkeurig vastgelegd.

Na de herintroductie van de ommedracht op 24 juni 1936 werd een lied gecomponeerd met als tekst:

Refrein:

O Vrouwe van Eitren, o hulp in ellende, tot u willen wij vol vertrouwen ons wenden. Vraagt gij ons de kracht, voor de strijd die nog wacht.

Coupletten:

Maria wij komen u blijde begroeten; wat rusten bij u in 'tgewoel van de strijd. Het doet ons zo goed u, o moeder t'ontmoeten, wij voelen ons veilig als gij bij ons zijt.

Maria, vorstinne die eeuwen geleden, dit stedeke koos om uw troonstad te zijn; tot wie door uw volk nooit vergeefs is gebeden, aanvaard onze hulde in uw IJsselstein.

Maria en is onze strijd hier volstreden, voor Christus, uw Zoon, de triomf van Zijn kruis, vergun ons dan, moeder, u nader te treden en rond u te jub'len in Gods hemelshuis.

Beluister hier een opname van dit lied en download hier de partituur.

---

Bronnen: collectiebank - foto's  --  collectiebank - documenten  --  collectiebank - kranten  --  collectiebank - intern  --  wikipedia  --  RHC-RL  --  bedevaartplaatsen  --  beleven.org  --  meertens  --  katholiek leven  --  aartsbisdom -- Archief Utrecht

Te Eiteren bestond een provinciaal leprozen- of Lazarushuis, in 1684 afgebroken, waar de zieken pleegden geschouwd te worden alvorens zij in eenig ander leprozenhuis konden worden opgenomen of het recht hadden om met den witten band om het hoofd en de bekende Lazarusklopper in de hand mochten rondwandelen om aalmoezen in te zamelen. Daartoe werd hen dan verstrekt een zoogenaamde Lazarusbrief.  

Sinds de Kruistochten waren ook in ons land de melaatschen zeer vermenigvuldigd, die zooveel mogelijk buiten de samenleving werden gehouden. Omstreeks 1447 hadden zich ~de arme zieke melaatsche menschen, die in Holand en daarbuiten en veel meet landen gezeten en woonachtig waren" tot een broederen zusterschap of gilde ter eere van Maria van Eiteren vereenigd. Zij verbonden zich om jaarlijks te samen de processie te Eiteren met een schoone kaars te komen volgen, en om elke week inde kapel aldaar op hunne kosten vijf H.H. Missen te laten lezen voor het welzijn van hunne toenmalige en vroegere weldoeners en voor de nog levende en overledene broeders en zusters van het gilde. Aan het hoofd van het gilde stonden vier dekens, van wie er jaarlijks, bij gelegenheid van de processie te Eiteren, twee moesten aftreden, en die dan ook binnen de stede van IJsselstein een rechtspraak hielden over de broeders en zusters, die zich onder het gaan met den klop aan vechterijen, laster of andere overtredingen der ordonnantie hadden schuldig gemaakt. Ook eereleden, die niet door die vreeselijke ziekte waren aangetast, sloten zich bij hen aan, en zoo lezen we op de eerste bladzijde van het perkamenten ledenregister van 1507 tot 1598, welke nog in het stadsarchief bewaard wordt 1) de namen van „vrou Jacob van Holland ' (Jacoba van Beieren), „Her franc van Borsselen.” 

Prins Willem van Oranje, die door zijn huwelijk in 1551 met Anna van Egmond, Vrouwe van IJsselstein, de IJsselsteinsche goederen in bezit kreeg „nam de geestelijke goederen in beslag en bestemde de bezittingen van het Onze-Lieve-Vrouwegilde in hun geheel voor het onderhoud van het St. Ewouds-Gasthuis. Later kwam hierin verandering en werden deze goederen onder het beheer van den rentmeester geplaatst, die er verantwoording van deed aan den domeinraad. 2) Jaarlijks, zooals we reeds mededeelden, werd een plechtige processie gehouden op St. Jansdag, waarin het miraculeuse beeld werd rondgedragen; waarvoor van heinde en verre de deelnemers kwamen opdagen, ook al de gilden van IJsselstein waren er vertegenwoordigd als die der schutters, bouwlieden, smeden, timmerlieden, koornkoopers, vleeschhouwers, schippers, snijders, schoenmakers, wollen- en linnenwevers, ieder met de kaars van hun gilde en volgden het beroemde beeld. Wat aan deze groep iets eigenaardig treffends gal, was de zoogenaamde „Lazaruskaars” der melaatschen.

De belangrijkste bewaard gebleven bron van informatie over het Leprozengilde is een ordonnantie uit 1447 waarin o.a. de volgorde van de groepen tijdens de ommedracht van het beeldje van O.L.V. van Eiteren staat voorgeschreven. Dit document is door de jaren heen door vele geschiedschrijvers gebruikt voor het dateren van gebeurtenissen.

Traditioneel de dag van de verering van het beeldje van O.L.V. van Eiteren en de dag van de ommedracht. Het gaat hier om de katholieke feestdag ter ere van Johannes de Doper. De viering vindt plaats op de eerste zondag op of rond 24 juni van het jaar.

Bronnen: heiligenkalender --  wikipedia